Ochrona odgromowa obiektów budowlanych

Przedmiotem referatu jest analiza wymagań prawnych i normatywnych dotyczących ochrony odgromowej. Ponadto autor opisuje podstawy fizyczne zjawiska burzy i wyładowań atmosferycznych. Najwięcej uwagi poświęcono wieloparametrowej analizie ryzyka i wyznaczaniu na jej podstawie odpowiednich środków ochrony odgromowej. Na podstawie przeprowadzonej analizy można wywnioskować iż do projektowania i wykonywania ochrony odgromowej niezbędne jest wykorzystanie wiedzy ekspertów z tego zakresu.
Słowa kluczowe: ochrona odgromowa, analiza ryzyka.

Spis treści:
1. Wstęp
2. Fizyczne podstawy wyładowania atmosferycznego
3. Parametry prądu piorunowego
4. Wymagania stawiane instalacjom odgromowym
5. Ocena konieczności stosowania środków ochrony odgromowej
6. Podsumowanie

 

Wstęp

Ochrona odgromowa jest jednym z podstawowych elementów bezpieczeństwa obiektów i budynków. Mimo niewątpliwie istotnej roli, ochrona ta nadal stanowi poważny problem. Spowodowane jest to głównie przez mocno przypadkową i nie do końca zbadaną naturę zjawiska jakim jest wyładowanie atmosferyczne.
Za protoplastę ochrony odgromowej uznaję się Benjamina Franklina który już w XVIII wieku zapoczątkował badania nad naturą wyładowań atmosferycznych. Intensywny rozwój metod analizy i obserwacji tych zjawisk nastąpił dopiero w XX wieku. Uzyskane wyniki pozwoliły na bliższe poznanie mechanizmów powstania oraz właściwości zjawiska wyładowania atmosferycznego. Mimo ciągłych prac badawczych, wiele zjawisk towarzyszących wyładowaniom piorunowym pozostaje niewyjaśniona, a postawione hipotezy wymagają dokładnej weryfikacji.

 

Fizyczne podstawy wyładowania atmosferycznego

Wyładowanie atmosferyczne jest chwilowym przepływem ładunku elektrycznego przez atmosferę i charakteryzuje się dużą wartością natężenia prądu [1]. Źródłem tych wyładowań są ładunki elektryczne chmury burzowej, więc zjawisko wyładowania atmosferycznego jest ściśle związane z istnieniem burz piorunowych. Istnieją dwa podstawowe rodzaje burz: czołowe (frontowe) i burze termiczne.

Burze frontowe powstają w umiarkowanym klimacie w miejscu zderzających się mas zimnego i ciepłego powietrza lub ciepłego powietrza z nierównościami terenu. Ciepłe i wilgotne powietrze unosi się na duże wysokości i tam ulega schłodzeniu, dając tym samym początek rozległej chmurze burzowej. Chmura ta może rozprzestrzenić się na setki kilometrów i przemieszać się z prędkością 50 km/h. Burze czołowe charakteryzują się niedużą częstością wyładowań atmosferycznych.
Burze termiczne charakteryzuje większa intensywność wyładowań niż burze frontowe. Powstają on pod wpływem unoszenia i silnego nagrzania dolnych mas wilgotnego powietrza na wysokości 15 km następuje ochłodzenie do około -40 ̊C. Wytworzone kropelki wody ulegają zamarzaniu. Podczas tego procesu formuje się chmura burzowa z dodatnimi i ujemnymi centrami o średniej gęstości rzędu 10 -9 A*s/m3 [2].

Mechanizm elektryzacji chmury burzowej jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym i złożonym. Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić jego istotę [2]:

• influencyjna (C. T. Wilsona);
• rozrywanych kropel (G. C. Simpsona);
• kondensacyjna (R. Gunna);
• elektryzacji kryształów lodu (W. Findeisena);
• konwekcyjna (B. Vonneguta);
• indukcyjna (A. Pühringera).

Najbliżej prawdy wydaje się stwierdzenie iż następuje jednoczesne oddziaływanie wielu czynników wskazanych w wymienionych teoriach, dając efekty wypadkowy. Na dzień dzisiejszy nie jest możliwy dokładny opis tak przypadkowo kształtującego się zjawiska.
Rozwój badań dotyczących zjawisk burzowych wskazuje na prawidłowości takie jak [2]:

• w chmurze burzowej tworzona jest komora czynna, każda chmura może posiadać więcej niż jedną taką komorę, aktywność każdej z komór wynosi średnio ok. 30 minut, więc czas trwania burzy może trwać nawet kilka godzin;
• komora czynna gromadzi w sobie ładunek przestrzenny który dzieli się na ładunek górny (w większości dodatni) i dolny (w większości ujemny), jego wartość może osiągać 103 As;
• ładunki przestrzenne, w szczególności ujemne, o wartości od ułamka do kilkudziesięciu As tworzą oddzielne centra;
• natężenie pola elektrycznego pod komorą czynną ma wartość ok. 0,1 kV/cm3.

Jeżeli natężenie pola elektrycznego w komorze czynnej osiągnie lokalnie wartość 1 kV/cm3, z kryształków lodu lub kropel deszczu zaczynają powstawać wyładowania strimerowe i liderowe. Wyładowania liderowe są wyładowaniami wstępnymi, rozwijającymi się w kierunku ziemi. Wyładowania te mają postać strumienia ładunków i nazywane są liderem lub prekursorem. Lider jonizuje powietrze napotkane na swojej drodze co prowadzi do wytworzenia kanału wyładowania. Kanał wyładowania jest silnie zjonizowaną plazmą, skupiającą się wzdłuż drogi prekursora w promieniu ok, 0,5 cm. Lider zmierza w kierunku ziemi skokowo z częstością kroku ok. 50 µs i długością ok 50m. Pomiędzy poszczególnymi krokami lidera w jego kierunku, część ładunku centrum burzowego, spływa utworzonym kanałem. Prowadzi to do lokalnego wzrostu natężenia pola elektrycznego przed liderem co skutkuje jego kolejnym krokiem. Kanał wyładowania jest znacznie rozgałęziony i rozprzestrzenia się w mocno przypadkowy sposób. Ładunek zgromadzony w kanale wyładowania sięgającym okolic ziemi ma wartość ok. kilku kulombów i jest równomiernie rozłożony wzdłuż całego kanału [1,2].

Wyładowanie wstępne (liderowe) rozwija się z prędkością ok. 300 km/s i w miarę jego rozwoju natężenie pola elektrycznego na powierzchni ziemi znacząco wzrasta, co prowadzi do powstania wyładowania oddolnego zwanego również liderem oddolnym. Lider oddolny jest wyładowaniem rozwijającym się od powierzchni ziemi w kierunku czoła lidera górnego. Wyładowania te pojawiają się w miejscach występowania zagęszczonych sił pola elektrycznego takich jak maszty, wieże komunikacyjne czy wysokie, wolnostojące drzewa.
Podczas zetknięcia sie lidera odgórnego z liderem oddolnym, lub w przypadku jego braku z ziemią, następuje gwałtowna neutralizacja ładunku zgromadzonego w kanale wyładowania. Powstaje w ten sposób pierwsze wyładowanie główne, spowodowane nagłym wzrostem prądu płynącego w kanale wylądowania. Zjawisko te rozwija się z dużą prędkością (od 10% do 50% prędkości światła) i odprowadza ładunek zgromadzony w kanale do ziemi. Po krótkim czasie po pierwszym impulsie (ok. kilkadziesiąt milisekund), tą samą drogą rozwija się następne wyładowanie zwane wyładowaniem strzałowym lub liderem ciągłym, co prowadzi do kolejnych wyładowań głównych [1].
Do momentu rozładowania centrum ładunku powstają kolejne wyładowania główne w kanale wyładowania, nazywane wyładowaniami następnymi. Centrum może być “doładowywane” z sąsiednich centrów w skutek wyładowania wewnątrz chmury. Pomiędzy wyładowaniami impulsowymi w kanale wyładowania może płynąć tzw. prąd długotrwały, który może odprowadzić ponad dwa razy większy ładunek w porównaniu do wyładowania impulsowego. Wyładowanie strzałowe rozwija się po zaniku prądu ciągłego. Czas miedzy poszczególnymi składowymi wyładowania wynosi od 20ms do 200ms. Zwykle liczba wyładowań w kanale ogranicza się do 3-4, jednak może dochodzić nawet do 30-40 [1, 2].

Wyładowania dzieli się ze względu na kierunek rozwoju (odgórne i oddolne) i biegunowość ładunku (+ i -) w miejscu zapoczątkowania wyładowania, co daje 4 typy wyładowania. Dodatkowo każde z wyładowań może być zupełne (b) i niezupełne (a). Zestawienie typów wyładowań zostało przedstawione w tabeli 1. W przypadku obiektów niewysokich znajdujących się na terenach równinnych, ok. 80% wyładowań to wyładowania typu 1. W tym przypadku zagrożenie piorunowe z uszkodzeniami zależne jest od typu 1b, gdyż wyładowania niezupełne typu 1a powodują jedynie zakłócenia elektromagnetyczne. W przypadku obiektów wysokich, dominującym typem wyładowań jest typ 2. Typ wyładowania 3 a w szczególności 3b jest niezwykle rzadki. Częściej występuje wyładowanie typu 4 i stanowi ok 13% wyładowań. Rodzaj ten jest szczególnie istotny z uwagi na przenoszony duży ładunek. Podczas oceny zagrożenia piorunowego dla obiektów niskich na równinie największe znaczenie ma wyładowanie typu 1b, a dla obiektów wyższych i położonych na wzniesieniach wyładowania typów 2 i 4 [2].

 

Parametry prądu piorunowego

Do celów analizy teoretycznej zagrożeń piorunowych zakłada się że prąd płynący w kanale wyładowania składa się z [1]:

• prądów impulsowych (pierwsze i następne wyładowania główne) – prądy o dużej stromości narastania czoła (0,5 – 200 kA/µs), krótkim czasie do półszczytu (100 – 1000 µs) i dużej wartości szczytowej (2 – 200 kA);
• prądu długotrwałego – prąd pojawiający się w przerwach pomiędzy prądami impulsowymi, może następować bezpośrednio po impulsie lub narastać powoli, o czasie trwania do ok. kilkuset milisekund i wartości szczytowej 30 – 500 A (nawet do kilkudziesięciu kiloamperów).

Parametry charakteryzujące prąd piorunowy wyładowania doziemnego to [2]:

• wartość szczytowa I;
• maksymalna stromość narastania ;
• czas trwania czoła T1;
• czas do półszczytu T2;
• przenoszony ładunek ;
• impuls kwadratu prądu lub inaczej energia właściwa, wydzielana przez prąd piorunowy w rezystancji 1 Ω;
• liczba udarów prądowych w wyładowaniu wielokrotnym n;
• gęstość wyładowań piorunowych doziemnych N.

Wymienione wyżej parametry mają charakter silnie losowy i podlegają ocenie statystycznej. Najbardziej efektywną aproksymację ich wartości zapewnia rozkład logarytmiczno-normalny. Rozkłady prawdopodobieństw podstawowych parametrów prądów piorunowych zostały ujętych w normie PN-EN 62305-1 Norma mówi również, ze do celów symulacji należy przyjąć prąd pioruna składający się z:

• pierwszego udaru o biegunowości dodatniej lub ujemnej;
• udarów następnych o biegunowości ujemnej;
• udaru długotrwałego o biegunowości dodatniej lub ujemnej.

W normie określono również wartości parametrów charakteryzujących poszczególne składowe w odniesieniu do wymaganych poziomów ochrony obiektów (Tabela 2).

 

Wymagania stawiane instalacjom odgromowym

Urządzenie piorunochronne powinno przejąć i odprowadzić do ziemi prąd wyładowania piorunowego w sposób bezpieczny dla ludzi oraz eliminujący możliwość uszkodzenia chronionego obiektu budowlanego oraz urządzeń w nim zainstalowanych [4].

Zgodnie z Prawem Budowlanym urządzenia piorunochronne LPS (ang. Lightning Protection System) powinny być wykonane zgodnie z Polskimi Normami. Podobne wymagania ujęto w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury [5]: “Budynek należy wyposażyć w instalację chroniącą przed wyładowaniami atmosferycznymi. Obowiązek ten odnosi się do budynków wyszczególnionych W Polskiej Normie dotyczącej ochrony odgromowej obiektów budowlanych” (§53. pkt 2).

“Instalacja piorunochronna, o której mowa w §53. pkt 2, powinna być wykonana zgodnie z Polską Normą dotyczącą ochrony odgromowej obiektów budowlanych “(§184).
W opisie technicznym każdego projektu znajduje się zapis: “budować w sposób określony w przepisach oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej”. Dla ochrony przed zagrożeniem wywołanym prądami piorunowymi głównym źródłem wiedzy technicznej są normy dotyczące ochrony odgromowej. Na dzień dzisiejszy najistotniejsza wiedza z tego zakresu zebrana jest w normach:

• PN-EN 62305-1:2011 Ochrona odgromowa – Część 1: Zasady ogólne;
• PN-EN 62305-2:2012 Ochrona odgromowa – Część 2: Zarządzanie ryzykiem;
• PN-EN 62305-3:2011 Ochrona odgromowa – Część 3: Uszkodzenia fizyczne obiektów i zagrożenie życia;
• PN-EN 62305-4:2011 Ochrona odgromowa – Część 4: Urządzenia elektryczne i elektroniczne w obiektach.

W tym momencie należy wspomnieć iż Obwieszczenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 17 lipca 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie,( Dz.U. 2015 poz. 1422) powołuje normy z roku 2008 i 2009 mimo że PKN wprowadził już nowsze normy. Jest to luka legislacyjna szczególnie że dotyczy norm gwarantujących bezpieczeństwo ludzi i ich mienia. Na potrzeby tego referatu przyjęto wytyczne ujęte w nowszych normach (wymienionych wyżej), prezentujących zasady najnowszej wiedzy technicznej , mimo iż z prawnego punktu widzenia obowiązują wciąż normy starsze.
Zakres tematyczny powyższych norm został zestawiony w Tabeli 3. Normy z serii PN-EN 62305 są wynikiem restrukturyzacji norm serii PN-IEC 61024, PN-IEC 61312 oraz norm międzynarodowych IEC 61662+A1, IEC 61819, IEC 61312-4 i IEC 61312-5 [4].

Aby skutecznie zrealizować proces projektowania kompleksowej ochrony odgromowej obiektów budowlanych, należy posiadać wiedze z dziedzin takich jak [4]:

• ochrona odgromowa obiektów budowlanych;
• ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym;
• ograniczanie przepięć w instalacji elektrycznej budynku;
• ograniczanie przepięć w systemach przesyłu sygnałów;
• wyrównywanie potencjałów wewnątrz obiektów budowlanych;
• badanie i dobór urządzeń ograniczających przepięcia w instalacjach elektrycznych oraz liniach przesyłu sygnałów;
• badanie odporności urządzeń systemów na działanie prądów i napięć udarowych i dopuszczalnych poziomów odporności na te udary;
• badanie odporności urządzeń na działanie impulsu elektromagnetycznego;
• koordynacji układania przewodów różnych rodzajów instalacji;
• dobór materiałów stosowanych w instalacjach odgromowych.

Tak szeroko zakrojony zakres wymaganej wiedzy potwierdzony został już w normie PN-IEC 61024-1-2, która mówi “LPS powinny być projektowane i wykonywane przez specjalistów od projektowania i wykonawstwa instalacji piorunochronnych”(pkt 2.1.). Norma PN-EN 62305 również mówi że: “Urządzenie piorunochronne (LPS) powinno być projektowane i wykonywane przez projektantów i wykonawców urządzeń piorunochronnych” (pkt E4.1),”Projektant i wykonawca urządzenia piorunochronnego powinien posiadać umiejętność oceny zarówno elektrycznych jak i mechanicznych skutków wyładowania piorunowego i znać dobrze ogólne zasady kompatybilności elektromagnetycznej (EMC)” (pkt E4.1) oraz “Projektant ochrony odgromowej powinien umieć ocenić skutki korozji i decydować, kiedy istnieje konieczność zwrócenia się o pomoc do eksperta” (pkt E4.1).

 

Ocena konieczności stosowania środków ochrony odgromowej

Wybór odpowiednich środków ochrony odgromowej zależy od rodzaju obiektu i skutków jakie wyładowania mogą spowodować. Wybór ten powinien być przeprowadzony na podstawie odpowiednich norm, do których przede wszystkim zaliczana jest seria norm PN-EN 62305. Polskie prawo dopuszcza stosowania rozwiązań niezgodnych z normami pod rygorystycznym warunkiem iż zapewni ono nie mniejsze bezpieczeństwo niż te które przewidziane jest w normie [2].

W zależność od rodzaju, właściwości i lokalizacji obiektu, może być on całkowicie odporny na wylądowania atmosferyczne, może ulegać różnym uszkodzeniom, a nawet całkowitemu zniszczeniu. Zagrożone są również istoty żywe znajdujące się w obrębie obiektu lub w jego okolicy. Wyróżnia się wyładowania bezpośrednio w obiekt i linie wchodzące do niego oraz wyładowania pobliskie. Na ogół skutki wyładowań bezpośrednich są dużo większe od skutków w przypadku trafień pobliskich, ale częstość ich występowania jest nieporównywalnie mniejsza. Na podstawie oddziaływań piorunowych i stopnia redukcji zagrożenia za pomocą dobranych środków ochrony dokonywana jest ilościowa ocena ryzyka za pomocą metody zarządzania ryzykiem [6].
Ogólne wyrażenie przedstawiające ryzyko wystąpienia szkody piorunowej w obiekcie, ma postać:

R = N * P * L

gdzie: R – ryzyko szkód, N – liczba groźnych zdarzeń, P – prawdopodobieństwo uszkodzenia, L – strata wynikowa.

W skład definicji ryzyka R wchodzą źródła, typy szkód i straty piorunowe. Prąd pioruna jest głównym źródłem uszkodzenia. Z uwagi na miejsce jego uderzenia rozróżniamy następujące źródła [6]:
• S1 – wyładowania w obiekt;
• S2 – wyładowania w pobliżu obiektu;
• S3 – wyładowania w urządzenie usługowe;
• S4 – wyładowania w pobliżu urządzenia usługowego.

Wyładowanie atmosferyczne może powodować uszkodzenie w zależności od charakterystyki rozważanego obiektu. Najbardziej istotne są rodzaj konstrukcji, zastosowanie i zawartość, rodzaj urządzenia usługowego i przewidziane środki ochrony. Z powodu, iż analiza ryzyka przeprowadzana jest w celach praktycznych, za użyteczne uznaje się trzy podstawowe typy uszkodzeń, które mogą wystąpić jako skutek wyładowań atmosferycznych [6]:
• D1 – porażenie istot żywych;
• D2 – uszkodzenie fizyczne;
• D3 – awaria układów elektrycznych i elektronicznych.

Każdy z typów uszkodzenia, pojedynczo lub wraz z innymi uszkodzeniami, może spowodować straty w rozważanym obiekcie. Typ start, zależy od właściwości obiektu i jego zawartości. Na potrzeby analizy ryzyka rozróżnia się następujące typy strat [6]:
• L1 – utrata życia ludzkiego;
• L2 – utarta usługi publicznej;
• L3 – utrata dziedzictwa kulturowego;
• L4 – strata materialna.

Parametry obliczeniowe ryzyka grupowane są w zależności od rodzaju i źródła szkody na 8 komponentów [6]:
• RA – komponent związany z porażeniem istot żywych napięciami krokowymi i dotykowymi w odległości do 3 od trafionego obiektu;
• RB – komponent związany z fizycznym uszkodzeniem obiektu na skutek oddziaływań mechanicznych, termicznych oraz groźnego iskrzenia i zainicjowania pożaru lub wybuchu , który może również zagrażać środowisku;
• RC – komponent dotyczący awarii systemów elektrycznych i elektronicznych spowodowanych wyładowaniem pioruna w obiekt;
• RM – komponent analogiczny do RC­ dotyczący wyładowań w pobliżu obiektu;
• RU – komponent analogiczny do RA dotyczący wyładowań we wchodzące do obiektu linie;
• RV – komponent analogiczny do RB dotyczący wyładowań we wchodzące do obiektu linie;
• RW – komponent analogiczny do RC­ dotyczący wyładowań we wchodzące do obiektu linie;
• RZ – komponent analogiczny do RC­ dotyczący przepięć indukowanych na wchodzących do obiektów liniach spowodowanych przez pobliskie wyładowania.

Charakterystyki obiektu i możliwe środki jego ochrony, wpływające na ocenę ryzyka przedstawione zostały w Tabeli 4.

Wartości tych komponentów wyznacza się z zależności bazujących na wzorze (1) aczkolwiek adresowanych do każdego z komponentów RX (gdzie X może oznaczać A, B, C, M, U, V, W, Z) poprzez nadanie im ogólnej postaci:

R_{X =} N_{X *} P_{X *} L_X

gdzie: NX – liczba groźnych zdarzeń, PX – prawdopodobieństwo wywołania szkody przez jedno zdarzenie, LX – relatywna strata spowodowana przez daną szkodę.

Liczbę groźnych zdarzeń NX ustala się za pomocą zależności:
R_{X =} N_{g *} A_{X *} C_X
gdzie: Ng – gęstość wyładowań na danym terenie, AX – pole równoważnej powierzchni zbierania wyładowań, CX – współczynnik środowiskowy.

Ng jest liczbą wyładowań piorunowych na km2 na rok. Wartość ta dostępna jest z systemów lokalizacji wyładowań doziemnych rozciągniętych w wielu obszarach świata [6].
Wyznaczając pole równoważnej powierzchni zbierania wyładowań AX­ zakłada się, że przy bezpośrednich wyładowaniach obejmuje ona swoim zasięgiem pole od obiektu na odległość równą trzem jego wysokościom. Natomiast przy wyładowaniach pobliskich na odległość do 500m od obiektu i 1000m od linii. Współczynnik środowiskowy (w zależności od warunków) przybiera wartość od 0,25 do 2.
O doborze środków ochrony odgromowej decyduje wartość całkowitego ryzyka będącą sumą wartości poszczególnych komponentów ryzyka:

Jeżeli wyliczona wartość R przekracza tolerowaną wartość RT, to należy zastosować dodatkowe środki ochrony aż do spełnienia warunku R  RT. Wartość tolerowanego ryzyka zależy od typu strat w sposób widoczny w Tabeli 5.

Jeżeli rozważany obiekt zostaje zakwalifikowany jako obiekt wymagający ochrony należy sięgnąć po normatywne środki ochrony opisane w części 3 i 4 norm serii PN-EN 62305. Uwzględniając różne oddziaływania piorunowe na obiekt i jego wyposażenie, można wyodrębnić dwie grupy takich środków [2]:
• środki przeznaczone do ochrony obiektów przed bezpośrednim wyładowaniem – urządzenia piorunochronne LPS;
• środki przeznaczone do ochrony urządzeń wewnątrz budynku przed elektromagnetycznym impulsem spowodowanym przez wyładowanie piorunowe – środki ochrony przed wyładowaniami atmosferycznymi LEMP lub środki ochrony przed przepięciami wewnętrznymi SPM.

 

Podsumowanie

Aby poprawnie zaprojektować i wykonać instalacje odgromową należy przyjąć odpowiednią dla rozważanego obiektu koncepcje ochrony i konsekwentnie ją realizować. Zagadnienie te jest szczególnie istotne w przypadku budynków wyposażonych w urządzenia i systemy elektroniczne, które są niezwykle wrażliwe na impulsy elektromagnetyczne. Bezawaryjne działanie tych urządzeń i systemów jest możliwe tylko w wypadku dobrze dobranych i zrealizowanych środków wewnętrznej ochrony odgromowej. Wykonanie projektu, jak i samej instalacji, powinno zostać powierzone ekspertom z dziedziny ochrony odgromowej i kompatybilności elektromagnetycznej.

Literatura

1. Markowska R. Analiza zagrożenia piorunowego urządzeń w obiektach radiokomunikacyjnych, [Rozprawa doktorska] Politechnika Białostocka 2006 r.
2. Flisowski Z. Technika Wysokich Napięć, Wydawnictwo WNT, Warszawa 2015
3. PN-EN 62305-1:2011 Ochrona odgromowa – Część 1: Zasady ogólne
4. Sowa A. Nowe normy dotyczące ochrony odgromowej obiektów budowlanych, Elektro-Info 5 (2009), s. 18-21.
5. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 109. poz. 1156)
6. PN-EN 62305-2:2012 Ochrona odgromowa – Część 2: Zarządzanie ryzykiem

mgr inż. Krzysztof Makar
dr inż. Zbigniew Sołjan

15.04.2016